De zee werd lang gezien en afgebeeld als een verlaten, onherbergzaam en wetteloos gebied. Een op zichzelf staand niemandsland dat bestemd is om verkend, uitgebuit, getransformeerd en toegeëigend te worden. Nederland en haar inwoners kennen een rijke maritieme geschiedenis, van het kolonialisme en de slavenhandel, tot piraterij, commercie, recreatie en de offshore industrie. Deze geschiedenis, en de daaruit voortvloeiende diepgewortelde verbinding met de zee, wordt gekenmerkt door vele ‘waterige’ machtsstructuren, waaronder het ontwikkelen van vormen van verzet, manieren om te overleven en het benutten en uitbuiten van de zee. Vormen die gedurende de eeuwen ontstonden als antwoord op de natuurlijke elementen en weersomstandigheden, en de geopolitiek van waaruit oorlog, territoriumdrift, strijd rond onafhankelijkheid, handelsrelaties en koloniaal geweld voortvloeiden. Deze machtsverhoudingen breidden zich zowel uit langs de uitgestrekte Nederlandse kustlijn als naar het zich alsmaar uitbreidende vasteland, tot wat een eeuwigdurend project bleek te worden dat zich bezighield met het ‘terugwinnen’ van land op de zee, het temmen van de natuur en vaak (letterlijk) de horizon van Nederland verruimde door het omvormen en droogleggen van land.

Het is precies op dit spanningsveld tussen de zee en het Nederlandse polderlandschap dat de tentoonstelling SCENES FROM THE POLDER WESTERN van kunstenaars Pilar Mata Dupont en Erika Roux geplaatst kan worden. Door middel van een reeks vignetten, geënt op de filmische stijlfiguren van het westerngenre, presenteren Mata Dupont en Roux een reeks morele verhalen over een ecologisch kwetsbaar land dat te maken heeft met complexe problemen, zoals klimaatverandering, zeespiegelstijging, overstromingen en droogte, afbrokkelende infrastructuren, een stikstofcrisis, en de daaruit voortvloeiende maatschappelijke polarisatie en politiek (wan)beheer. Aan de hand van een tragikomische vertelling legt de filminstallatie LOWLAND MELODIES, A POLDER WESTERN bij RADIUS verbanden tussen verschillende scènes en personages—menselijk en meer-dan-menselijk—die zich elk op hun eigen manier proberen te verhouden tot de veranderingen in territorium, leefomgeving en gemeenschap in het Nederlandse cultureel en politiek geconstrueerde landschap.

Klimaatverandering en de daaruit voortvloeiende stijging van de zeespiegel worden een steeds grotere bedreiging, vooral voor Nederland, waar ongeveer een kwart van het land onder zeeniveau ligt. Hoewel de belangrijkste strategie voor bescherming tegen overstromingen van oudsher bestaat uit het bouwen van hogere en sterkere dijken—onder andere met de bouw van de Deltawerken na de overstroming van de Noordzee in 1953—loopt deze eeuwenoude praktijk van bescherming door middel van geo-engineering tegen zijn grenzen aan. Binnen het huidige klimaatregime wordt Nederland niet alleen geconfronteerd met dreiging van buitenaf uit de Noordzee, maar wordt het evenzeer en in toenemende mate blootgesteld aan zowel binnenlandse overstromingen van rivieren als droogtes (door het smelten van gletsjers en onvoorspelbare weersomstandigheden). Hierdoor worden de infrastructuren en het grondwaterpeil dat verschillende levensvormen, het landschap en de biodiversiteit in stand houden uit evenwicht gebracht. 

Het idee van een onwelkom en vijandig natuurlijk land dat veroverd en getemd moet worden, en de (historische) omstandigheden die het Nederlandse begrip van water hebben gevormd, doen denken aan de westerse mythe van het grensland—de zogenaamde ‘frontier’—en de daaraan verbonden relatie van de cowboy en kolonist met het natuurlijke landschap om hen heen. Een relatie die gekenmerkt wordt door het nemen—stelen—en ontwikkelen van hun eigen nederzettingen. De stoffige aarde en oprukkende woestijn van de traditionele Western is te vergelijken met de historische veenmoerassen van de laaglanden zoals deze waren voordat men begon met het ‘temmen van de zee’, en plaatsen waar zogenaamde ‘nieuwe natuur’ groeit. De uitgestrektheid van de Nederlandse horizon en het ‘Hollands Licht’ met zijn contrasterende schaduwen vertaalt zich naar het zeer kunstmatig landschap met de grijze luchten erboven dat is teruggewonnen van de zee. Kortom, de vermeende vijand, hier belichaamd in het werk van Mata Dupont en Roux in de gedaante van door de mens veroorzaakte klimaatverandering, staat niet tegenover ons—zoals de bekende tegenstelling tussen goed en kwaad in het westerse genre—maar is al met en onder ons. Het modernistische project om grenzen te creëren tussen natuur en cultuur, om mensen te beschouwen als beheerders en overheersers die in staat zijn om de ‘natuur’ te temmen, en om deze om te vormen tot een stabiele achtergrond voor menselijke activiteit is volledig mislukt, maar heeft niettemin reëele consequenties. Op dit moment zijn er grofweg twee houdingen ten opzichte van de instabiliteit van onze waterige omgeving te onderscheiden: een tak van veerkrachtspolitiek die gericht is op het handhaven van het huidige niveau van welvaart door middel van ‘technofixes’ (kunstmatige technologische ingrepen) en verhoogde veiligheidsmaatregelen, en anderzijds meer duurzame, natuur-inclusieve oplossingen die de zee en rivieren in staat zouden stellen land terug te ‘winnen’ en opnieuw te verwilderen, met als gevolg dat er meer beschikbaar land wordt onttrokken aan mensen. Toch zijn beide strategieën niet zonder mogelijke risico’s.

De laatste houding ten opzichte van de leefomgeving, waarbij de zee en de rivieren bewoonbaar en bebouwbaar land overnemen, lijkt haaks te staan op wat kan worden beschouwd als het belangrijkste project van Nederland sinds de 14e eeuw, namelijk landconversie door de aanleg van ‘polders’—stukken land die door dijken zijn omsloten. Het spreekwoordelijke gezegde “God schiep de Aarde, maar de Nederlanders schiepen Holland” is inderdaad duidelijk zichtbaar in de geografie van Nederland. De cartografische, raster-vormige uitgestrektheid van Nederland is het gevolg van een langdurig proces van landaanwinning en het droogleggen en inpolderen van uiterwaarden en moerassen; een project dat van de 14e tot de 20e eeuw heeft geduurd. Nederland kent momenteel zo’n negenduizend poldergebieden, waarvan de Flevopolder misschien wel het toppunt van maakbaarheid en vindingrijkheid is als ’s werelds grootste kunstmatige eiland. Delen van deze landaanwinning kunnen worden bezien in het licht van de eerder genoemde veerkrachtigheid en overlevingstactieken, de bescherming en verdediging tegen de elementen—door de aanleg van dijken, sluizen, gemalen, deltawerken, de Afsluitdijk. Tegelijkertijd moet het proces van landaanwinning en landomzetting worden gezien als onderdeel van een langgekoesterd verlangen om een beperkte hoeveelheid beschikbare landmassa uit te breiden en om te zetten ten behoeve van de agrarische sector en het winstmotief, dat zich hand in hand ontwikkelde met toenemende industrialisatie en, uiteindelijk, de volledige indexatie van land op de vectoren van het kapitalisme. Tachtig procent van de huidige beschikbare grond in Nederland wordt gebruikt voor landbouwdoeleinden, veelal voor monoculturele landbouw en industriële veeteelt. Land dat aanvankelijk als waardeloos en nutteloos werd beschouwd, zoals veengebieden, werd afgegraven voor turf en vervolgens geschikt gemaakt voor landbouw. Ironisch genoeg blijken deze veengebieden, die nu schaars zijn geworden, van grote waarde te zijn als koolstofreservoirs in de klimaatcrises waar we nu mee te maken hebben.

De tentoonstelling SCENES FROM THE POLDER WESTERN is het resultaat van een vierjarig en langlopend onderzoeksproject in Nederland, dat draait om de eerder beschreven wisselwerking tussen land, zee en waterinfrastructuren, en de uiteenlopende doelen en wensen van de verschillende belanghebbenden. In 2020 begonnen Mata Dupont en Roux met het interviewen van klimaatwetenschappers, zeespiegel onderzoekers, waterbouwkundig ingenieurs, kunstenaars en onderwijzers die werkzaam zijn op het gebied van waterbeheer, maar ook van mensen wiens leven nauw verbonden is met de zee en het land, zoals molenaars en boeren. Ze reisden door Nederland om de verschillende landschappen te ontdekken: polders, herbebost land, landbouwgrond, kunstmatige eilanden, stormvloedkeringen en dijken. Deze eerste fase van veldwerk en interdisciplinair onderzoek verschafte de kunstenaars nieuwe en meer genuanceerde inzichten in het Nederlandse landschap en de ontstaansgeschiedenis ervan.

Tijdens een residentie bij Waterwerken op het Brienenoord Eiland in 2022 schreven Mata Dupont en Roux de eerste versie van een scenario voor de film—die in 2023 in boekvorm werd gepubliceerd door Building Fictions, een in Amsterdam gevestigde uitgeverij—getiteld SCENES FROM THE POLDER WESTERN, waaraan ook deze tentoonstelling bij RADIUS haar titel ontleent. In dit scenario gebruiken Mata Dupont en Roux een mix van verteltechnieken, verwijzingen naar musicals, en het lexicon en de stijlfiguren van het westerngenre, om woorden te geven aan de complexe en verwarrende uitdagingen waarmee de mens in dit ecologisch kwetsbare land worden geconfronteerd. In hun werk maken ze gebruik van de parallellen tussen een verhaal dat zich afspeelt in Nederland en de Noord-Amerikaanse mythevorming van het westerngenre, waarbij ze de territoriale en culturele eigenheid van Nederland naar voren brengen met een humoristisch spel van contrasten. In navolging van het scenario werd het script omgezet tot de film LOWLAND MELODIES, A POLDER WESTERN, waarin een reeks verschillende personages—deels geïnspireerd door en gemodelleerd naar de eerder genoemde interviews en veldwerk—te maken krijgen met mysterieuze, oncontroleerbare weersomstandigheden als gevolg van de inpoldering van de Noordzee. Van een gedesillusioneerde klimaatactivist die als eco-terrorist wordt bestempeld tot een tweetal dijkwachters dat een abnormaal groot gat in een dijk aantreft, van een beleidsmaker van Rijkswaterstaat die een charmeoffensief lanceert om het vertrouwen van zowel bestuur als publiek terug te winnen tot een verkeerd begrepen klimaatwetenschapper en een tekortgedane, enigszins nostalgische boerenfamilie, ontvouwt de film langzaam deze verschillende personages, en hoe zij nietsvermoedend met elkaar verweven in hun steeds instabieler wordende leefomgeving. 

De film krijgt vorm door een reeks vignetten die verschillende politieke perspectieven en vormen van omgang met territorium, de leefomgeving en de gemeenschap uitbeelden, waarbij traditionele opvattingen over grenzen en levensvormen worden getart om zo op de tumultueuze relatie met water te reflecteren. De vignetten fungeren als een fragmenterende prisma en lijken, net als de personages in de film, te draaien om een gemeenschappelijke basis die ontbreekt: de personages zijn eenlingen die in zichzelf keren, steeds verder destabiliseren, en nooit helemaal op één lijn komen. Allicht is dit te vergelijken met het Nederlandse werkwoord ‘polderen’ en de politieke equivalent van het ‘poldermodel’—om het vaak langzame proces en model voor het bereiken van consensus tussen verschillende belanghebbenden te beschrijven. Als zodanig is LOWLAND MELODIES, A POLDER WESTERN representatief voor de status quo van de wijdverspreide dissensus waar Nederland momenteel mee te maken heeft, als het gaat om het onder ogen zien van klimaatverandering en het implementeren van geschikt beleid om de negatieve gevolgen ervan te verzachten. Van agri-business-as-usual, politieke besluiteloosheid, de post-pandemische ondermijning van de wetenschap en haar instituten, tot de toenemende ontevredenheid van verschillende sociale groepen in alle lagen van de samenleving, werpen Mata Dupont en Roux licht op de wazige en waterige grens van het laagland.