De tentoonstelling RADICALE SYMBIOSE: HET SOCIALE LEVEN VAN MICROBEN vindt plaats als onderdeel van het Antoni van Leeuwenhoekjaar 2023. Deze Delftse onderzoeker, stadsambtenaar, wijnroeier en lakenhandelaar leefde van 1632 tot en met 1723 en geldt als pionier in de studie van microbieel leven en microscopische structuren en processen. Sinds Antoni van Leeuwenhoek voor het eerst microbieel leven zag en driehonderd jaar geleden stierf, zijn we niet gestopt met nadenken over de wonderen die onder een microscoop verschijnen. Sindsdien hebben wetenschap en kunst ons begrip van microscopisch leven verder ontwikkeld en verdiept. Na de jaren van pandemie en de trends van zuurdesembrood en fermentatie, is het tijd om te kijken naar de denkbeelden die onze relatie met de microbiële wereld bepalen.

Deze tentoonstelling verzamelt een groep kunstenaars die zich bezighouden met bacteriën, gisten en microben. In de drie hoofdstukken DE ONZICHTBARE WERELD IN EN OM ONS HEEN, PETRISCHAALCULTUREN en EEN INTIEME RELATIE stelt deze tentoonstelling de vraag welke lessen we kunnen leren van het microbiële leven voor ons menselijk bestaan op Aarde. Het eerste hoofdstuk begint met een kijkje in het laboratorium en de directe relaties tussen mensen en de microscopische wereld. Meestal zijn deze perspectieven gebaseerd op wetenschappelijke bevindingen en de productie van spectaculaire beelden. Het tweede hoofdstuk, PETRISCHAALCULTUREN, nodigt het publiek uit tot een nauwere interactie met de tentoongestelde werken en gemeenschappelijke artistieke praktijken. Deze ruimte duikt in de rol van microben en schimmels bij het vormgeven van sociale relaties. Gefermenteerde dranken en comfortabele tapijten tonen de veranderingen die plaatsvinden in ons bioom wanneer we tijd doorbrengen met andere mensen. In het laatste hoofdstuk, EEN INTIEME RELATIE, wordt de microscopische wereld een wereld van gedachten. De kunstwerken in deze ruimte verwoorden de vraag hoe we onze kennis van microbiële biomen kunnen omzetten in modellen voor sociale relaties. Het put uit de onderlinge afhankelijkheid van het menselijk leven met zijn directe omgeving om actuele kwesties op het gebied van gezondheid, gender, seksualiteit en politiek onder woorden te brengen.

Stel je eens voor hoe verbijsterd Antoni van Leeuwenhoek moet zijn geweest toen hij voor het eerst door de lens van zijn zelfgemaakte microscoop keek en geconfronteerd werd met honderden minuscule bewegende wezentjes. In een brief van 7 september 1674 beschreef hij een preparaat dat hij had gemaakt van een op een meer drijvende witte substantie, een fenomeen dat we nu allemaal kennen als blauwalg. Al bij de eerste aanblik merkte hij verschillende levensvormen op, en kort daarop volgden nog vele duizenden andere animalcula, oftewel ‘kleijne diertgens’. Van Leeuwenhoek schreef veel van dit soort brieven aan collega’s in het wetenschappelijke veld, met gedetailleerde beschrijvingen van de ongebruikelijke vormen en bewegingen van de verschillende microben die hij had geobserveerd. De kleinste daarvan was meer dan duizend keer kleiner dan de kaasmijten die hij daarvoor nog met het blote oog had kunnen zien.

Van Leeuwenhoeks microscopische wereld confronteerde ons met inzichten in het leven, vormen van co-existentie en onderlinge verhoudingen die fundamenteel verschilden van de daarvoor heersende opvattingen over een strikte scheidslijn tussen de mensheid en de rest van de wereld. In dit microscopische universum ontwikkelt het leven zich volgens compleet andere overlevingsstrategieën. Wat van Leeuwenhoek omschreef in zijn brieven waren de kronkelende en draaiende lichaampjes van verschillende soorten microben die zich in complexe relaties tot elkaar door vloeistoffen bewogen. En hoewel mensen nooit eerder in staat waren geweest ze te zien, waren deze microben alom aanwezig. Hij begon monsters te nemen van zijn eigen lichaam, bijvoorbeeld van zijn tanden en tandvlees, wat leidde tot het besef dat wij zelf ook vol zaten met dit soort minuscule wezentjes. Het wemelde niet alleen in zijn eigen lichaam van de microben, maar ook in dat van zijn vrouw, dochter, en iedere andere inwoner van Delft.

Na deze opzienbarende ontdekking zou het nog bijna een eeuw duren voordat wetenschappers het vakgebied van de microscopie verder gingen ontwikkelden. En het duurde zelfs nog langer voordat de microbiologie een volwaardige wetenschappelijke discipline zou worden. Lange tijd werd gedacht dat microben uitsluitend ziektes veroorzaakten. Om die reden werd met agressieve methodes getracht ze te verwijderen uit het menselijk lichaam en weg te poetsen van alle oppervlakken. Pas later werd aangetoond dat dit een verkeerde benadering was aangezien microben ook een belangrijk onderdeel vormen van ons spijsverteringssysteem en onze gezondheid in het algemeen. Tot op de dag van vandaag komen we nog regelmatig nieuwe dingen te weten over de microbiële werelden die huizen in ons lichaam, en over de invloed die ze hebben op onze gezondheid en cultuur.

Door trends als het bakken van zuurdesembrood, het inleggen in zuur en het zelf brouwen van bier zijn nieuwe groepen mensen geïnteresseerd geraakt in het bestuderen van de microscopische wezentjes die een rol spelen in ons dagelijks leven. Wetenschappelijk analyse van microben is echter maar één mogelijke benaderingswijze. Zo kunnen kunstenaars een heel ander type kennis inbrengen, bijvoorbeeld over sociale interactie in en met de microbiële wereld. Wat de kunstenaars in deze tentoonstelling bindt is dat zij allemaal een grote belangstelling hebben voor de manier waarop het microscopische leven is verweven met het menselijke sociale verkeer en hoe dit tot uiting komt. Microben dansen, ontmoeten elkaar, fuseren en vormen partnerschappen binnen het menselijk lichaam, en dat is niet alleen van invloed op onze gezondheid, maar ook op onze culturele en maatschappelijke werkelijkheid. Ook veel van onze cultuuruitingen worden mogelijk gemaakt door deze minuscule bestaansvormen, bijvoorbeeld fermentatieprocessen waarin bepaalde grondstoffen en microben een synthese met elkaar aangaan. Het bewust consumeren van gefermenteerde of in microbieel opzicht gemodificeerde producten, zoals wijn en kaas, kan leiden tot meer informatie over de gezondheidstoestand van een bepaalde omgeving. Daarnaast komen culturele verbanden nauwkeuriger tot uiting in de darmflora dan in het DNA: mensen die samenleven binnen een gemeenschappelijke ruimte en daar voedsel, intimiteit en hygiëne delen, zullen langzaam maar zeker een gelijksoortige inwendige bioom ontwikkelen.

Download tentoonstellingsbrochure